تجربهٔ فرهنگستان اول

تجربهٔ فرهنگستان اول

| احسان راستان |

گزافه نیست اگر بگوییم که زبانِ فارسی از آزمونِ سختِ تاریخ سرفراز بیرون آمده است و از این روی می‌توان امیدوار بود که هم‌چنان زنده و زاینده بپاید و بپوید. بسیاری از زبان‌های کهن در سرزمین‌های دور و نزدیک، بر اثرِ تازشِ اقوامِ مهاجم، از دست رفته‌اند. برخی دیگر، با گذشتِ زمان، دچارِ فرسودگی و سترونی شده و مرده‌اند. زبانِ فارسی اما، در دشوارترین روزگاران، همچون سیاوش از آتش گذشته و زنده مانده است. این خود مهم‌ترین دلیل است بر توانایی و انعطاف‌پذیریِ این زبان.

با این حال، تهدیدها را نباید دست‌کم گرفت. به یاد داشته باشیم آن‌چه میانِ فارسی‌زبانان مشترک است، بیش از آن‌که زبانِ گفتار باشد، زبانِ نوشتار است. زبانِ گفتار از گویش‌ها و لهجه‌هایی گوناگون آکنده است. اگر قرار بود که هر کس به لهجه و گویشِ خود بنویسد، چه بسا امروز ما زبانِ مشترکی برای فهمِ یکدیگر نداشتیم! تکیه‌گاهِ آن‌چه «فارسیِ معیار» می‌خوانیم، زبانِ نوشتار است نه گفتار. البته صورتِ ساده‌شده‌ی زبانِ نوشتار در گفتار نیز به کار می‌رود و این همان زبانِ مشترکی است (lingua franca) که تُرک و تُرکمن و کُرد و لُر و لَک و عرب و بلوچ و گیلک و طبری و فارس را (با همه‌ی لهجه‌هایشان) در ایران به یکدیگر می‌پیوندد.

افزون بر این، میراثِ ادبیِ ما، از نظم و نثر، به زبانِ نوشتار است. زبانی که میراثِ ادبیِ چشمگیری نداشته یا از آن گسسته باشد، زایندگی و پویاییِ خود را در مواجهه با دیگر زبان‌ها از دست خواهد داد. از این روی، مهم‌ترین تهدید برای زبانِ فارسی آن است که فرزندانِ این سرزمین دیگر نتوانند به زبانِ نوشتار بنویسند و بخوانند و نثرِ شکسته و گفتاری‌نویسی را جانشینِ آن کنند. گفتاری‌نویسی ـــ به شکلی که امروز در فضای مجازی رایج است ـــ نه زبانِ معیار، که صورتی بی‌قاعده و دلبخواهی از لهجه‌ی تهرانی است، با دایره لغاتی بسیار محدود. این شیوه، اگر بخواهد جانشینِ زبانِ معیار شود، در وضعیتی که اغلبِ مردم کتاب نمی‌خوانند، به بی‌سوادیِ عمومی دامن زده موجبِ تضعیفِ زبانِ فارسی خواهد شد. گفتاری‌نویسی البته در داستان‌ها و نمایشنامه‌ها و فیلم‌نامه‌ها و ترانه‌ها، و هم‌چنین در گفت‌وگوهای خصوصیِ مردم، جایگاهِ ارزنده‌ی خود را دارد، مشروط به آن‌که استثناء باشد و به قاعده تبدیل نشود.

و سرانجام آن‌که زبانِ فارسی در عصرِ جدید ناگزیر از واژه‌سازی است. واژه‌سازیِ اصولی، به شیوه‌ی «فرهنگستانِ اول»، تجربه‌ی موفقی بوده است که می‌تواند سرمشقِ ما باشد.