اُلمپ دو گوژ و اعلامیه‌اش

اُلمپ دو گوژ و اعلامیه‌اش

اعلامیه حقوق زن و شهروند متنی است که در سال ۱۷۹۱ پیامد و شهرت چندانی نداشت و نویسنده آن-المپ دو گوژ به‌سرعت به فراموشی سپرده شد. با این حال، او یکی ازچهره‌های برجسته انقلاب فرانسه است. اما دو قرن بعد و پس ازتولد جنبش‌های فمینیستی بود که نقش او در تاریخ شناخته شد و مورد تجلیل قرار گرفت.

ماری که در ۱۷ سالگی با مردی سی سال بزرگتر از خود ازدواج کرده بود، خیلی زود مادر و بیوه شد. بیوه بودن آزادی غیرمنتظره‌ای به او داد. او سپس نام مستعار المپ دو گوژ را شاید برای ادای احترام به مادرش آن-المپ برگزید.

آن-المپ که برخلاف میل خود ازدواج کرده بود، با دوست دوران کودکی‌اش، یک اشراف‌زاده که نمایشنامه‌نویس شده بود، رابطهٔ عاشقانه داشت. این نمایشنامه نویس به احتمال زیاد پدر بیولوژیکی ماری-المپ دو گوژ بوده است.

طولی نکشید که المپ جنوب فرانسه را به مقصد پاریس ترک کرد. نمی‌دانیم که او با چه پس‌اندازی وارد پایتخت شد و چگونه نخستین سال‌های اقامتش را در پاریس گذراند. به گفتهٔ نشریهٔ مکاتبات گریم، «چهرهٔ زیبایش تنها میراث او بود.»

بیوهٔ جوان که از قید و بندهای ازدواج رها شده بود، زندگی بورژوایی را در پاریس می‌گذراند. به اپرا، تئاتر و سالن‌های ادبی می‌رفت. او که ازدواج مذهبی را «تابوت اعتماد و عشق» توصیف می‌کند، در شرایطی که زن آزاده را به یک روسپی تشبیه می‌کردند، چندین رابطهٔ عاشقانه داشت. کسانی که ادعاهای روشنفکرانهٔ او را بی‌پایه می‌دانستند، ترجیح می‌دادند که او را یک زن هرجایی بنامند.

المپ نوشت «من بخت تحصیل نداشتم» و به دنبال پر کردن خلأهای تحصیلی خود بود، با نویسندگان و فیلسوفان معاشرت می‌کرد، و به تماشای تئاترهای پاریس می‌رفت. کم‌کم به نوشتن نمایشنامه روی آورد. اندیشه‌ها و مبارزاتش را به صحنه می‌برد، گاهی هم شخصیت خودش را به نمایش می‌گذاشت.

در حدود سال ۱۷۸۲، در ۳۴ سالگی، اولین نمایشنامهٔ خود را دربارهٔ برده‌داری نوشت، اما تنها در دسامبر ۱۷۸۹ بود که این نمایشنامه با عنوان بردگی سیاه پوستان در کمدی فرانسه به نمایش درآمد. اولین نمایش او در یک فضای غیردوستانه اجرا شد و مخالفان الغای برده‌داری دست به ایجاد هیاهو در سالن نمایش زدند. منتقدان هم سبک نمایشنامه‌نویسی او را زیر سؤال بردند. این نمایش پس از سه اجرا متوقف شد اما سه سال بعد به چاپ رسید. المپ یک نمایش دیگر نیز برای الغای برده‌داری نوشت.

او پیشگام دفاع از حقوق کودکان رنگین‌پوستی بود که از مناسبات نامشروع میان بردگان و سفیدپوستان زاده شده بودند. در نوشته‌های المپ همبستگی‌اش با این کودکان ملموس است. المپ از مفهوم حقوق طبیعی برای همگان نیز دفاع می‌کند.

در نوامبر ۱۷۸۹، سه ماه پس از انقلاب فرانسه، بیانیه‌ای تحت عنوان «نامه به مردم» نوشت که در آن اصلاحات اجتماعی را به منظور ارائهٔ کمک به فقیرترین افراد پیشنهاد کرد. اما با تدوین و انتشار اعلامیه حقوق زن و شهروند در سپتامبر ۱۷۹۱، بود که او در تاریخ جاودانه شد. در این منشور المپ دو گوژ نشان می‌دهد که اعلامیه اوت ۱۷۸۹ که در مجلس ملّی تصویب شده بود، ناقص است و به زنان نه حق انتخاب‌کردن و نه حق انتخاب‌شدن داده است.

در این متن، المپ بر برابری حقوق مدنی و سیاسی زن و مرد تأکید می‌کند و بر این مهم پا می‌فشارد که حقوق طبیعی زنان که تحت تعصبات اجتماعی از آنان سلب شده است به آنان بازگردانده شود. او می‌نویسد: «همان‌گونه که زن حق رفتن روی داربست اعدام را دارد باید حق سخن‌وری در تریبون‌های عمومی هم داشته باشد.»

در فوریهٔ ۱۷۹۰ در نمایشنامه‌ای به نام «ضرورت طلاق» المپ از نخستین افرادی بود که خواستار قانونی‌شدن طلاق شد. او از جمله پیشگامان و از نخستین نظریه‌پردازان سیستم حمایت از مادر و کودک است که امروز در فرانسه وجود دارد.

در ژوئیهٔ ۱۷۹۳، او پوستری به دیوارهای شهر نصب کرد که در آن از شهروندان می‌خواست آزادانه دولت خود را انتخاب کنند. این پوستر را انقلابی‌های «Montagnards» نپسندیدند. المپ را دستگیر کردند و حتی او را از انتخاب وکیل برای دفاع از خود محروم ساختند.

اما او با مهارت و هوشمندی، در دادگاه انقلابیون از خود دفاع کرد. با این همه، المپ، در ۴۵ سالگی، در ۳ نوامبر ۱۷۹۳ به اعدام محکوم و به تیغهٔ گیوتین سپرده شد. نخستین‌بار در آمریکا و آلمان و ژاپن بود که دربارهٔ زندگی و آثار این زن برجسته و پیشگام حقوق زنان پژوهش‌هایی صورت گرفت.

پس از بیش از دو قرن فراموشی، فرانسه این زن را دوباره در کانون توجه قرار داد و شهرداری‌ها نام المپ دو گوژ را بر خیابان، تئاتر، دبیرستان و زایشگاه گذاشتند. اعلامیهٔ حقوق زن و شهروند امسال در دبیرستان‌ها تدریس می‌شود.

ترجمه‌ای از نخستین جملات مقدمه این اعلامیه را اینجا می‌آورم:

مادران، دختران، خواهران، نمایندگان ملّت خواهان تشکیل مجلس شورای ملّی هستند. با توجه به اینکه جهل یا فراموشی یا اهانت به حقوق زنان تنها عامل بدبختی‌های عمومی و فساد حکومت‌هاست، نمایندگان زن تصمیم گرفته‌اند طی یک اعلامیه بر حقوق طبیعی و مقدس زن پا فشاری کنند…

فرانسه، ۸ مارس ۲۰۲۳